Dyrektywa w sprawie prawa autorskiego i praw pokrewnych na jednolitym rynku cyfrowym - status wdrożenia i różnice między państwami UE

Implementacja Dyrektywy w UE

23 państwa członkowskie UE, w tym Polska zostały zobowiązane przez Komisję Europejską do złożenia wyjaśnień w przedmiocie braku wdrożenia Dyrektywy w sprawie prawa autorskiego i praw pokrewnych na jednolitym rynku cyfrowym oraz zmiany dyrektyw 96/9/WE i 2001/29/WE 2019/790 ('Dyrektywa'). Wezwane kraje mają 2 miesiące na złożenie wyjaśnień i usunięcie uchybień. 

Parlament Europejski i Rada UE przyjęły Dyrektywę w 2019 r., a termin na implementację odpowiednich przepisów do prawa krajowego upłynął 7 czerwca 2021. Termin wdrożenia Dyrektywy nie został dotrzymany z wielu powodów - począwszy od COVID, poprzez opóźnione wytyczne Komisji w sprawie art. 17 Dyrektywy [szerzej: tutaj], aż po niektóre orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej ('TSUE'), których rozstrzygnięcie jest w toku - większość państw członkowskich UE nie dotrzymała tego terminu. 

Na podstawie toczących się spekulacji można wnioskować jednak, że przepisy przyjęte przez prawodawcę UE w 2019 r. w celu ustanowienia "jednolitego rynku cyfrowego" (zgodnie z intencją Dyrektywy) zostaną wdrożone w 'kreatywny' sposób w poszczególnych państwach członkowskich UE.

Faktem jest, że w Dyrektywie znajdują się przepisy, które pozostawiają znaczną swobodę w zakresie implementacji państwom członkowskim. Swoboda ta sięga od samej możliwości podejmowania działań (przewidziana w art. 12 możliwość udzielania licencji zbiorowych o rozszerzonym skutku), aż po kształtowanie faktycznej treści praw i przepisów (vide artykuły dotyczące umów autorskich i wykonawczych (art. 18-23).

Niezależnie od powyższego, w Dyrektywie znajdują się również przepisy, które nie przewidują tak szerokiej swobody decydowania o charakterze wdrożenia przepisów. Jednak również w odniesieniu do nich państwa członkowskie podążały w różnych kierunkach, co widać w wydanych projektach lub przyjętych ustawach dokonujących transpozycji Dyrektywy. Wynika to po części z obiektywnej niejednoznaczności niektórych przepisów Dyrektywy lub ich części. W większym stopniu jednak 'kreatywność' państw członkowskich związana jest z błędnym przekonaniem o dużej swobodzie, jaką dysponują ustawodawcy krajowi.

Przykłady różnic - włoska implementacja

Włoska Rada Ministrów w sierpniu 2021, przyjęła projekt aktu prawnego, na mocy którego ma nastąpić implementacja Dyrektywy do prawa włoskiego. Dalsza część procesu legislacyjnego będzie prawdopodobnie formalnością. Włoski przykład dobrze ukazuje różnice między brzmieniem Dyrektywy, a jej proponowanym wdrożeniem. Poniżej omówię kilka przykładów. 

• Włoska transpozycja art. 15 (prawo wydawców prasy).

Na gruncie włoskiego prawa autorskiego sprzed Dyrektywy wydawcy prasowi korzystali z licznych przywilejów względem wydawców z innych państw UE. Włoska ustawa o prawie autorskim przewiduje bowiem, że wydawca utworu zbiorowego, jakim jest gazeta, korzysta z prawa do eksploatacji takiego utworu [szerzej: tutaj].

Niemniej, proponowana zmiana włoskiego prawa w zakresie implementacji art. 15 Dyrektywy (traktującego o ochronie publikacji prasowych w zakresie sposobów korzystania online) różni się od założeń Dyrektywy. Słusznie niektórzy komentatorzy uznali, że proponowane włoskie podejście jest niezgodne z tym, na co pozwala Dyrektywa.

Art. 43-bis włoskiej ustawy o prawie autorskim zawierałby (po zmianach) ustawową definicję "bardzo krótkich fragmentów" (czyli fragmentów publikacji prasowej, które nie są objęte zakresem ochrony tego prawa): za "bardzo krótkie" uznawano by wszelkie fragmenty publikacji prasowej, które nie eliminują konieczności zapoznania się z całością publikacji prasowej.

Taka definicja nie pojawia się w tekście Dyrektywy. To, czy coś jest, czy nie jest bardzo krótkim fragmentem, należy pozostawić do indywidualnej oceny w każdym przypadku. 

• Artykuł 17 

W odniesieniu natomiast do art. 17 Dyrektywy, dotyczącego korzystania przez dostawców usług udostępniania treści online z treści chronionych wprowadza dwa wyjątki w zakresie eksploracji tekstów i danych (ang: text and data mining, 'TDM'): jeden skierowany do organizacji badawczych i instytucji dziedzictwa kulturowego (art. 3) oraz jeden bez szczególnych ograniczeń w zakresie beneficjentów (art. 4).

W przeciwieństwie do art. 3 Dyrektywy, wyjątek lub ograniczenie przewidziane w art. 4 nie jest dostępne, jeżeli podmioty praw autorskich wyraźnie zastrzegły korzystanie ze swoich utworów i innych przedmiotów objętych ochroną "we właściwy sposób".

Proponowany przepis włoski nie czyni zadość żadnemu z powyższych wyjątków. Projektowany włoski akt prawny zezwala bowiem podmiotom praw autorskich na "wyraźne zastrzeżenie" korzystania z ich utworów lub przedmiotów objętych ochroną, bez konieczności dokonania takiego zastrzeżenia "we właściwy sposób". Nie jest to wierne odtworzenie języka dyrektywy, ani zakresu wyjątku/ograniczenia wynikającego z jej art. 4.

Wnioski

Powyższe przykłady ilustrują nie tylko to, że diabeł zawsze tkwi w szczegółach, ale również to, że mogą istnieć różne techniki kształtowania lub - bardziej adekwatnie - zmiany treści przepisów przyjmowanych na poziomie UE. Obejmują one:

• dodawanie warstw, które nie istnieją na poziomie Dyrektywy i które w rzeczywistości mogą być sprzeczne z tym, na co prawo UE pozwala państwom członkowskim (na przykład proponowana transpozycja art. 15, o której mowa powyżej);
• używanie języka, który odbiega od języka tej samej wersji językowej Dyrektywy;
• pominięcie w transpozycji istotnych części przepisu Dyrektywy.

Istotą, ale jednocześnie przyczyną problemu jest jednak nie fakt braku dosłownej implementacji przepisów Dyrektywy, a narzędzie jakie zostało wybrane przez ustawodawcę UE do ukształtowania porządku prawnego w zakresie prawa autorskiego na jednolitym rynku cyfrowym w UE. 

Dyrektywa UE bowiem zamiast rozporządzenia - daje możliwość stosowania wyżej opisanych zabiegów, a tym samym generowania zagrożeń (ale także szans, w zależności od tego, po której stronie się stoi!) na etapie implementacji krajowej przepisów.